امیرحسین بسطامی
سیل در میانه تابستان! این یک غافلگیری بزرگ هم برای مردم بود و هم دولت. سیلی که تاکنون ۴۶ کشته و ۳۰ مفقودی داشته و ۱۸ استان را درگیر کرده است. کارشناسان می‌گویند: این سیل باران‌های موسمی یا «مونسان» است که آخرین بار سال ۶۶ در تهران رخ‌داده است.
سیل تابستانی از استان فارس آغاز شد و ۱۸ استان دیگر را هم در برگرفت و به پایتخت هم رسید.
حسین اردکانی، یکی از پیش‌کسوتان صنعت هواشناسی علت سیل‌های اخیر را وجود پدیده جوی «مونسون» اعلام کرده و گفته این پدیده جوی به سمت مسقط و عدن است و رطوبت این سیستم که از خلیج‌فارس به‌طرف ایران سرریز می‌شود باعث رگبار موقت، رعدوبرق و بارندگی می‌شود.
خروش سیلاب‌های موسمی
بهلول علی‌جانی، کارشناس هواشناسی پدیده جوی بارش‌های ناگهانی را «مانسون» می‌داند که در فارسی به آن «بارش‌های موسمی» می‌گویند. به گفته این کارشناس این بارش‌ها که به آنها سیستم‌های منطقه معتدله می‌گویند، از طرف اروپا می‌آید و رطوبت را از مدیترانه می‌آورد و سبب بارش باران می‌شود.
این کارشناس هواشناسی توضیح می‌دهد: «رطوبتی که از اقیانوس هند می‌آید بسیار زیاد است و هوا هم گرم است، در نتیجه اگر بارشی در تابستان رخ دهد، بارش‌هایی شدید و سنگین خواهد بود. در ایران پدیده بارش سیل در تابستان چندین سال یک‌بار رخ می‌دهد و نادر است. معمولاً تابستان‌ها در بالای ایران سامانه پرفشاری وجود دارد که نمی‌گذارد هوا صعود کند، ولی الان آن سامانه پرفشار عقب‌نشینی کرده و به‌طرف عربستان رفته درنتیجه هوای گرم و مرطوب موسمی وارد ایران شده و تا تهران هم نفوذ کرده و موجب وقوع سیل شده است. این سیل تا قم هم رسیده است.»
کارشناسان معتقدند وقوع این باران‌های تند و موسمی طبیعی است، اما مسئله این است که به دلیل خشکسالی و کاهش پوشش گیاهی در ایران، این باران‌ها شکل سیلاب به خود می‌گیرد.
سیلاب‌های اخیر در ایران یادآور سیلاب‌های موسمی یا همان پدیده مانسون است که درگذشته نیز در ایران سابقه دارد. سیل قبلی امامزاده داوود در ۵ مرداد سال ۱۳۳۳ اتفاق افتاد و سیلاب تجریش در تهران هم در ۴ مرداد ۱۳۶۶ رخ داد.
در استان گلستان ۲۰ مردادماه ۱۳۸۰ سیلابی سهمگین جاری شد. وقوع سیلاب‌های تابستانی از خصوصیات بارز فلات ایران است. در سال‌های اخیر به دلیل تغییرات اقلیمی، بارش باران با وقوع پدیده مانسون به دلیل گرمایش جهانی ناشی از افزایش گازهای گلخانه‌ای در ایران و جهان افزایش‌یافته است.
در ۲۰ سال اخیر نیز وقوع سیلاب افزایش‌یافته است، چون بادهای موسمی بیشتر به‌طرف شمال جریان دارند. در ایران آب‌وهوای قاره‌ای وجود دارد و وضعیت آب‌وهوا غیرقابل‌پیش‌بینی می‌شود، باید مدیریت سرزمینی را جدی گرفت تا خسارات ناشی از جاری شدن سیلاب‌ها بیشتر از این نشوند.
بیشترین راه حفاظت در برابر سیلاب‌هایی که ایجاد می‌شود، بازگشت رودخانه‌ها به شرایط طبیعی خود است. در سال‌های متمادی، با دخالت‌های بی‌رویه در ساختار رودخانه‌ها، همچون فعالیت‌های مرتبط با جاده کشی و ازبین‌بردن پوشش گیاهی یا برداشت شن و ماسه از بستر رودخانه‌ها و ایجاد سدهای بزرگ و کوچک بسیار که برخی از آنها زیر عنوان فعالیت آبخیزداری و توسط سازمان منابع طبیعی احداث شده که فجایع زیادی را در برخی از مواقع ایجاد کرده است. در استان گلستان تاج سدی که به دلیل سیلاب پرشده بود، شکست. اخیراً نیز فیلم‌ها و تصاویری که از سیلاب‌ها منتشر می‌شود به‌وضوح مشخص می‌کند که بسیاری از سدهای کوچک به دلیل سیلاب‌های موسمی شکسته شده‌اند و حجم زیادی از رسوبات کف آنها همراه با جریان سیلاب حمل می‌شود و همین موضوع تبدیل به یک فاجعه اصلی در جریان سیلابی در مسیر می‌شود.
مهار سیل در کانال‌های مهندسی‌ساز در تهران
بخش عمده بارندگی‌های مردادماه شهر تهران به دلیل لایروبی نهرها و ساخت کانال‌های انتقال آب از شهر خارج شد تا به چرخه استفاده دوباره وارد شود. بارندگی‌های مردادماه خسارت زیادی به چند شهر اسـتان تهران و دیگر مناطق کشور زد و باعث شد بسیاری از هم‌وطنان جان خود را از دست بدهند و خانه‌هایی ویران شود.
شهر تهران برای چند روز در معرض بارندگی قرار داشت و حجم زیادی از آب باران از دامنه‌های البرز به سمت بافت مسکونی شهر سرازیر شد. به گزارش شهرداری تهران، بخش بزرگی از این آب به دلیل لایروبی و باز‌سازی دائم نهرها و ایجاد کانال‌های بزرگ از شهر خارج شد و در نقاطی مانند تجریش که در معرض خطر تصور می‌شدند، آب‌گرفتگی و سیل رخ نداد. شهرداری تهران در نشستی با موضوع برنامه‌ریزی جهت مقابله با سیلاب‌های احتمالی پیش رو، در تاریخ ۱۳ مرداد ۱۴۰۱ با حضور شهردار تهران، روش‌های پیشگیری از وقوع مجدد سیل را بررسی کرد. از سویی انتشار یک فیلم کوتاه از هجوم سیلاب به کانال میانی بزرگراه شهید باکری نشان می‌داد سـرعت سـیل در برخورد با دیواره‌های کوتاه درون کانال کاهش پیدا می‌کند و از شدت جریان آب ذره، ذره کاسته می‌شود؛ درحالی‌که خودروها در دو طرف کانال با سرعت عادی در حال حرکت هستند. اتفاقی که کاربران فضای مجازی با محتوای تحسین دانش مهندسان عمران داخلی از آن یاد کرده بودند.
شرکت خاکریز آب که مجری پروژه‌های ساخت کانال در تهران است اعلام کرد: این فیلم مربوط به بارندگی‌های سال ۱۳۹۸ است و کانال «وسک» در امتداد بزرگراه باکری را نشان می‌دهد که برای هدایت ایمن آب‌های سطحی به سمت رودخانه کن ساخته شده است. تصاویری که بافاصله یک روز بعد از بارندگی شدید در تهران گرفته شد نشان می‌دهد در نقاطی که کانال‌های آب دارای نوعی پستی‌وبلندی بودند یا دیواره و موانعی برای مهار سرعت آب داشتند، سیل رخ نداده است. بخشی از کانال‌های آب در مسیل فرحزاد، رودخانه نهج‌البلاغه و مسیل ولنجک به این شکل است؛ کانال‌هایی که به شکل‌های مختلف در دیگر نقاط تهران به‌ویژه محدوده غربی در حال ساخت هستند تا شبکه جمع‌آوری و هدایت آب‌های سطحی تکمیل شود. این میزان آب در نهایت بازچرخانی شده تا برای آبیاری فضای سبز و مزارع کشاورزی جنوب شهر تهران مورداستفاده قرار گیرد. در همین ارتباط مدیرعامل شـرکت خاک‌ریز آب گفت: با بیان اینکه پیش‌بینی اولیه ما برای ساخت شبکه آب‌های سطحی شهر تهران در سـال جاری ۱۳۰۰ میلیارد تومان اعتبار بـوده، به دلیل محدودیت منابع مالی امسـال تنها ۳۰۰ میلیارد تومان اعتبار به خاک‌ریز آب تخصیص‌داده‌شده که با این بودجه تنها می‌توان حدود ۳ کیلومتر شبکه آب‌های سطحی را توسعه داد.
سید عبدالمهدی حسـینی نماینده شرکت خاک‌ریز آب با اشـاره به مأموریت‌های این شرکت می‌گوید: «مأموریت‌های این شرکت شامل ۳ بخش تکمیل و توسعه، احیا و ساماندهی رود دره‌ها و درنهایت نگهداشت می‌شود. البته طبیعتاً این روال جوابگوی اجرای برنامه توسـعه سوم شهر تهران نخواهد بود. به همین دلیل تأمین منابع مالی موردنیاز را از راه‌های دیگری مانند جذب مشارکت‌ها و سرمایه‌گذاری داخلی و خارجی دنبال می‌کنیم تا در کنار اعتباراتی که شهرداری تهران تخصیص می‌دهد بتوانیم طبق برنامه ۱۰ساله مابقی شبکه جمع‌آوری آب‌های سطحی را نیز تکمیل کنیم.به گزارش شهرداری، از ۵ تا ۸ مردادماه حدود ۲۳ میلی‌متر بارش در سـطح اسـتان تهران رخ داد که به دلیل وقـوع در فصل گرم غیرمنتظره بود.»
عملکرد دولت سیزدهم برای مهار سیل در ایران
پس از ۱۳ سال و وقوع بیش از ۳ هزار سیلاب مخرب در کشور، سرانجام به دستور رئیس‌جمهور قانون جامع منابع طبیعی و آبخیزداری کشور راهی مجلس می‌شود. هر بار که سیلابی مخرب در کشـور جاری می‌شود، کارشناسان از ضرورت یک برنامه مدون کشوری برای جلوگیری از هدررفت رواناب‌ها و کنترل سیلاب‌ها می‌گویند که باید توسط روش‌های آبخیزداری اجرایی شود. تاکنون عملیات آبخیزداری در ۳۵ میلیون هکتار از منابع آبخیز کشور اجرا شده، اما نیاز کشور به اجرای این عملیات در ۹۰ میلیون هکتار است. طرح‌ها و لوایح مربوط به قانون جامع آبخیزداری کشور از سال ۸۸ در دولت و مجلس مطرح بود، اما هیچ‌گاه به تصویب و اجرا نرسید. یکشنبه‌شب (۹ مرداد ۱۴۰۱) اما سید ابراهیم رئیسی در جلسه هیئت دولت با تأکید بر اهمیت آبخیزداری در پیشگیری و کاهش تخریب‌های ناشی از سیل اعلام کرد: وزارت جهاد کشاورزی ملزم به تدوین لایحه‌ای جامع در این زمینه است. به گفته ایشان، در این لایحه باید نقش مردم به طور ویژه دیده شود و همچنین برنامه‌ای دقیق و کاربردی برای آبخیزداری ۹۰ میلیون هکتار اراضی کشور در نظر گرفته شود.
پس از دستور رئیس‌جمهوری، وزارت جهاد کشاورزی اعلام کرد که لایحه قانون آبخیزداری را با قید فوریت تدوین و به هیئت دولـت ارائه می‌کند.
به گزارش پایگاه اطلاع رسـانی سـازمان منابـع طبیعی، وزیر جهاد کشاورزی در این باره می‌گوید: «در پی تکلیف رئیس‌قوه مجریه و پیگیری معاون اول رئیس‌جمهوری، وزارت جهاد کشاورزی مکلف شـد لایحه قانون آبخیزداری را با قید فوریت تدوین و به هیـأت دولت ارائه کند و این دستور در نشست بررسی اجرای آبخیزداری و آبخوان‌داری در کشور به وزارت جهاد کشاورزی ابلاغ شده است. براین‌اساس، این وزارتخانه مکلف است تا ۲ هفته آینده طرحی جامع و مرحله‌ای به همراه الگوی تأمین مالی برای آبخیزداری، تدوین و ارائه کند.»
جواد ساداتی نژاد وزیر جهاد کشاورزی درخصوص اهداف این لایحه می‌گوید: «یکی از موضوعات در بحث سیل‌های اخیر طبیعتاً مهم، بحث آبخیزداری و آبخوان‌داری است که در این حوادث طرح می‌شود؛ لذا جلسه‌ای در دفتر معاون اول درخصوص برنامه‌های اجرایـی آبخیزداری و آبخوان‌داری برقرار شد و یکی از راه‌حل‌هایی که بتوان از سیلاب‌ها جلوگیری کرد، این است که بتوان فعالیت‌ها و طرح‌های آبخیزداری را در بالادست حوضه‌های آبخیز کشور اجرایی کرد.»