ضرورت توجه به نگهداری از درختان و صیانت از جنگل‌ها و منابع طبیعی (بخش نخست)

«درخت مظهرحیات در طبیعتی است که ما آن را با نگاه عامیانه بی‌جان می‌پنداریم… روز درختکاری که در کشور معمول و باب شده، یکی از روزهای پربرکت در جمهوری اسلامی است، چون درخت و گیاه برای کشور، برای زندگی، برای مردم و برای تنفس یک امر ضروری است. متاسفانه در طول سالهای متمادی، به مسئله درخت بی‌اعتنایی شده البته حالا خوشبختانه مردم و مسئولان به درخت و به محیط زیست توجه نشان می‌دهند، لیکن به نظر می رسد که هرچه بیشتر بایستی در این زمینه کار کرد. به نظر من خود مردم هم مؤثرترین و مهم‌ترین بخش از این کار را برعهده دارند، حفظ جنگل‌ها، حفظ مرتعها، حفظ زمین‌های حاصلخیز و حفظ باغات… مراتع ما، جنگل‌های ما ذخائر عظیم حیاتی ما هستند، از جنگل باید کشور، همه‌چیزش بهره ببرد، جنگل واقعا یک منبع حیاتی بزرگ و تجدیدپذیر است اگر چنانچه عاقلانه و درست از مرتع و جنگل استفاده بشود، اگر ما با منابع گیاهی کشور، یعنی همین جنگل‌هایمان، همین مراتعمان و به تبع آن بوستان‌های شهری درست و عاقلانه برخورد کنیم، اینها همیشه باقی می‌ماند.»
متن فوق فرازی مهم از بیانات رهبر معظم انقلاب در سال‌های اخیر به مناسبت روز درختکاری و پیرامون محیط زیست و منابع طبیعی است که معظم له در این رهنمود‌ها بارها و بارها بر اهمیت درخت و حفظ و حراست از منابع طبیعی تاکید داشتند. از این رو هر یک از ما به نوبه خود باید در حفظ منابع طبیعی، جنگل و درختان، این میراث‌های ماندگار بی‌وقفه تلاش کنیم. اینکه بدانیم کارکرد درختان و بخصوص منابع طبیعی و جنگل‌های کشور چیست و چگونه درختان اقلیم را تنظیم می‌کنند، بی‌تردید بهتر و بیشتر در حفظ و صیانت از این نعمت‌های خدادادی و ثروت ماندگار کوشا خواهیم بود. داشتن نگاه آشتی جویانه با طبیعت بخصوص در آغاز فصل جان و جهان فصل بهار و سرسبزی طبیعت و فصل نوشدن دوباره درختان جوششی تازه در پی و ریشه‌ها می‌دواند.
درخت، جلوه‌ای از خلقت پروردگار
درخت یکی از زیباترین مظاهر خلقت و جلوه‌ای از تجلیات آفریدگار عالم است و نماد آبادانی وشاخص سبزی و خرمی و مظهر زندگی و باعث تلطیف هوا و موجب آسایش و رفاه مردم و صفا و پاکی طبیعت می‌باشد.
در دین مقدس اسلام، بنابر آیات و روایات و سیره معصومین(ع) می‌توانیم به نقش و اهمیت این نعمت و موهبت عظیم پروردگار عالم پی ببریم. حجت‌الاسلام علی مظهری کارشناس امور دینی در گفت‌وگو با گزارشگر کیهان از این اهمیت برایمان می‌گوید و این طور توضیح می‌دهد: «براساس آیات قرآن یکی از مواهب و نعمت‌های خداوند در آخرت و یکی از ویژگی‌های بهشت که در آیات کریمه و روایات شریفه بارها به آن اشاره شده است، درخت می‌باشد. در بهشت باغ وجود دارد که از زیر درختانش نهر جاری است.» در میان این درختان بهشتی، درختان میوه نیز وجود دارد، میوه‌هایی که به تعبیر قرآن «وفاکهه مما یتخیرون» است.
حجت‌الاسلام مظهری در ادامه تاکید می‌کند: «بسیاری از پیامبران و امامان معصوم(ع) ما کشاورز و باغدار بودند و خود با دست خود به کاشت و برداشت درختان اقدام می‌کردند و به این وسیله در عمران و آبادانی زمینی که خداوند به آن امر فرموده، اهتمام می‌ورزیدند، یا مثلا حضرت علی(ع) چندین نخلستان را با دست مبارک خود احداث کرد یا امام محمد باقر(ع) در کاشت درختان و کشت و زراعت حتی در گرمای تابستان، کوتاهی نمی‌فرمود. پیامبر عظیم‌الشأن اسلام هم نیز علاوه بر دامداری و تجارت به کشت درختان و زراعت اقدام می‌فرمود و در حفظ درختان، حتی درجنگ با دشمنان و اشغال سرزمین آنها به سربازان اسلام تاکید می‌فرمود.»
این کارشناس فرهنگی با اشاره به اینکه در اهمیت درخت و درختکاری همین بس که در روایتی معتبر از یکی از معصومین(ع) نقل شده که: حتی اگر دیدید قیامت برپا شد و شما مشغول کاشتن درختی بودید، از این عمل نیک خود دست برندارید، خاطرنشان می‌کند: «این مطلب نشانگر تأکید و توصیه اولیای اسلام به حفظ و حراست از درختان و اهمیت درختکاری است. گرچه متاسفانه با پیشرفت تکنولوژی، تخریب جنگل‌ها و نابودی درختان رو به افزایش است. اما جای خوشبختی است که بشر امروز به این عمل زشت خود اقرار دارد و سازمان‌هایی را برای حفظ و حراست و گسترش پارکها و ازدیاد درختان به وجود آورده است.»
فواید درخت و درختکاری
در باب فواید درخت و درختکاری سخنها بسیار گفته و شنیده شده است و این مسئله برای کسی پوشیده و پنهان نیست ولی تاکید چندباره این فواید شاید تلنگری باشد برای افرادی که هنوز وقتی پای خود را به دامان طبیعت می‌گذارند بی‌رحمانه پای درخت آتش روشن می‌کنند، زباله‌های خود را در جنگل رها می‌کنند و با دست خود به تخریب جنگل و درختان می‌پردازند.
مرتضی رستمی عضو جامعه دوستداران محیط زیست و فضای سبز در گفت‌وگو با گزارشگر کیهان با اشاره به اینکه طبیعت بدون درخت، ناموزون و زشت می‌گردد، می‌گوید: «وجود جنگل و درخت در صحنه طبیعت و زندگی انسان، باعث زیبایی، شادی، سبزی، آسایش و رفاه می‌شود.»
وی با اشاره به اینکه درختان می‌توانند در جلوگیری از فرسایش خاک کشاورزی و زمین در هنگام سیل نقش مهمی داشته باشند، می‌افزاید:  «درختان در تغییر و تبدیل آب و هوا و اعتدال آن نقش بسزایی دارند. تشکیل جنگل و توسعه آن، نه‌تنها تأثیر اساسی در روند آب و هوا دارد، بلکه در ایجاد تعادل در چرخه‌طبیعت نقش ارزنده‌ای دارد.»
مبارزه با فرسایش و حفظ و تولید خاک، تفرجگاه انسان و تأثیر درخت در تعدیل آب و هوای یک منطقه و تلطیف هوا، از جمله سرفصل‌های فواید درختان است که این دوستدار طبیعت بدان اشاره می‌کند و می‌گوید: «نقش اقتصادی درخت و جنگل و تولید مواد دارویی و صنعتی همچنین نقش درختان در جذب پرتوها و جذب گرد و غبار نباید از نظر مردم و مسئولان دور بماند.»
به او می‌گویم از نظر اقتصادی، جنگل چه نقشی ایفا می‌کند؟ می‌گوید: «فرآورده‌های جنگلی اعم از چوب یا سایر محصولات فرعی دیگر چرخ هزاران واحد تولیدی اعم از کوچک و بزرگ را در سراسر جهان و کشور ما به گردش درمی‌آورد. همچنین درختان، منبع تامین مواد اولیه برای صنعت داروسازی مدرن هم می‌باشد. همانطور که در حال حاضر بیش از ۲۵ درصد مواد مورد نیاز داروسازی مستقیما از درختان به دست می‌آید.»
رستمی در ادامه توضیح بیشتری هم در مورد تولید مواد دارویی و صنعتی از  جنگل و به‌خصوص درختان جنگلی ارائه می‌دهد و خاطرنشان می‌سازد: «علاوه بر تولید علوفه از گیاهان موجود در عرصه جنگلها و مراتع، محصولات دیگری به دست می‌آید که برای مصارف دارویی و صنعتی، خوراکی مورد استفاده قرار می‌گیرند. از جمله این محصولات نمونه‌های زیر را می‌توان نام برد: کنگر، ریواس، والک، موسیر، گل‌پر، خاکشیر، سماق، آویشن،‌ ثعلب، دانه و پنجه ریشه ختمی، ریشه شیرین بیان،‌گل‌گاو زبان و… .»
گیاه موثر در کاهش آلودگی صدا
وقتی مهندس رستمی از تاثیر گیاه و به طور کلی درختان به کاهش آلودگی صدا صحبت می‌کرد، برایم خیلی جالب بود. چون شاید کمتر از این تاثیرات، شنیده‌ایم. این دوستدار محیط زیست و فعال طبیعت درمورد این فاکتور مهم این طور توضیح می‌دهد: «کیفیت کاهش صدا در درختان و درختچه‌های مختلف برحسب اندازه برگ، تراکم شاخ و برگ  نوع و بلندی درخت تفاوت دارد.»
وی می‌گوید: «ارتعاش امواج صوتی به وسیله برگ‌ها و شاخه‌های درختان جذب می‌شود و حتی درختان در پخش و در هم شکستن صداها نیز موثرند. گیاهان همچنین باعث انکسار و انحراف صدا می‌شوند که این خاصیت به علت قابلیت انعطاف و نرمش و صاف بودن شاخ و برگ آنها می‌باشد. با کاشت کمربندهای سبز، بین منابع صدا و مناطق مسکونی می‌توان از انتشار صداهای آلوده جلوگیری کرد.»
با توجه به اینکه اطلاعات مفیدی از زبان این کارشناس طبیعت می‌شنوم علی‌رغم مشغله زیاد  کاریش از او می‌خواهم به عنوان آخرین سوال در مورد اثر درختان در چگونگی کاهش آلودگی‌های گازی شکل هوا هم توضیحاتی بدهد. با رویی گشاده می‌پذیرد و می‌گوید: «گیاهان از طریق تبخیر به تلطیف و پالایش هوا از برخی آلاینده‌ها کمک می‌کنند. همچنین گیاهان با ایجاد رایحه می‌توانند مستقیما به خنثی کردن بخارات بدبوی هوا مساعدت کنند.»
رستمی می‌افزاید: «برگ‌ها گرد و غبار و دیگر ذرات معلق را جذب و جابه‌جا و هوای تنفسی ما را پاک می‌کنند. درختان همچنین با اصلاح درجه حرارت هوا و ایجاد یا تغییر جریان باد روی انتشارات آلاینده‌ها تاثیر می‌گذارند.»
ملاحظات اکولوژیک و خدمات اکوسیستم
مهم‌ترین کارکرد درختان و به‌خصوص جنگلهای کشور چیست؟ و چگونه می‌توان نگاهی آشتی‌جویانه با طبیعت داشت؟ دکتر رضا احمدی قائم‌مقام معاون جنگل و رئیس مرکز جنگلهای خارج از شمال در گفت‌وگو با گزارشگر کیهان در پاسخ به سوالات فوق، مهمترین کارکرد درختان و جنگل‌های کشور را در حال حاضر توجه به رویکرد حفظ منابع آب و خاک و ملاحظات اکولوژیک و خدمات اکوسیستمی می‌داند و می‌گوید: «با توجه به برخی بررسی‌ها و مطالعات انجام شده ۷۵ درصد این خدمات را خدمات اکوسیستمی و در حدود ۲۵ درصد را خدمات تولیدی عمدتا تولید منابع چوبی و سلولزی به خود اختصاص می‌دهد.» دکتر احمدی معتقد است ملاحظات اکولوژیک و خدمات اکوسیستمی، محوریت تولید اکسیژن، تلطیف هوا، ذخیر آب، اکوتوریسم و گردشگری پایدار طبیعت، جلوگیری از فرسایش  خاک و… را به خود اختصاص می‌دهد.
رئیس مرکز جنگل‌های خارج از شمال کشور با تاکید بر اینکه ارزشهای زیست محیطی جنگلها، امروزه دارای اهمیت فوق‌العاده‌ای می‌باشد، خاطرنشان می‌کند: «در شرایط فعلی اکولوژیستها، از بین رفتن پوشش گیاهی و کاهش قدرت جذب زمین را عامل بروز تغییرات اقلیمی در گوشه و کنار کشور به همراه سایر عوامل اثرگذار ذکر می کنند.»
وی می‌‌گوید: «جنگلها هم نقش مهمی در حفاظت منابع آب کشور دارند که در پی آن بر روی شرایط اقلیمی و آب و هوایی کشور اثر مستقیم دارد و اکوسیستم‌های جنگلی سالم و شاداب، دارای قدرت خودتنظیمی و خودپالایی هستند که می‌توانند ضمن حذف و به حداقل رساندن آلودگی‌های متعدد،‌نسبت به تنظیم شرایط اکولوژیکی در محیط‌های طبیعی اقدام نموده و در واقع کارکردهای اکولوژیکی خود را حفظ نموده و ارتقا بخشند.»
قائم‌مقام معاون جنگلها پوشش گیاهی را بر نفوذ آب در خاک و کاهش فرسایش موثر دانسته و می‌گوید: «این پوشش از جدا شدن و فرسایش ذرات خاک جلوگیری می‌کنند. همچنین پوشش گیاهی خاک را از اثر مستقیم اشعه خورشید محفوظ نگه داشته و به این ترتیب تغییرات شدید حرارت و در نتیجه تخریب ساختمان و مواد آلی خاک را محدود می‌کند.»
نقش جنگل‌ها در بالا بردن کیفیت منابع آبی نیز حائز اهمیت فراوان است. دکتر احمدی در توضیح بیشتر این مطلب اضافه می‌کند: «از هر بارش در جنگل، حدود ۱۰ درصد آب به جریان سطحی جنگل تبدیل شده و ۱۰ درصد هم به سفره آب تحت‌الارضی نفوذ می‌کنند و به ذخایر آب زیرزمینی افزوده می‌شود و در نهایت حدود ۳۰ درصد صرف تامین نیاز آب پوشش جنگلی می‌شود.»
وی می‌افزاید: «بد نیست بدانید که برخی از درختان قابلیت انتشار موادی را دارا بوده که نقش مهمی در ضد عفونی کردن محیط دارا می‌باشند. ماده فیتوفسید که از برخی درختان از قبیل گردو متصاعد می‌گردد، باعث تعادل بین دو نیمکره مغز و ایجاد آرامش در انسان می‌شود و دمای یک هکتار فضای سبز در مرداد ماه ۴ تا ۵ درجه سانتیگراد کمتر از فضای مجاور خالی از درخت و رطوبت نسبی حدود ۱۱ درصد بیش از محیط خارج آن است.»
ریه‌های شهرمان را پاک کنیم
فصل بهار پاورچین پاورچین وارد شهرها و خانه‌های ما شده است. عطر دل‌انگیز بهار فضای شهر را پر کرده است. در هر کوی و برزنی این روزها حرف از نو شدن فصل و رسیدن بهار است. همه در جنب و جوش و تقلا هستند و هر کسی به نوعی خود را برای استقبال از بهار آماده می‌کند. بازار خانه‌تکانی‌ها داغ است، مردم در خیابان‌ها تند تند در رفت و آمد هستند، نمی‌دانم چه حسی است که همه تمام کارهای عقب‌افتاده خود را به اسفند ماه موکول می‌کنند، شاید می‌خواهند برای شروع فصلی نو، فصل رویش و فصل جوان شدن هیچ کار بر زمین مانده‌ای نداشته باشند و بازاری که داغ‌تر از همه‌ کارها است. مهیا شدن برای سفری تقریبا طولانی است. اما مهمترین نکته‌ای که باید در این سفرها یادمان باشد این است که طبیعت و دشت و دمن را هم مثل خانه خودمان بدانیم و در پاکیزگی و نظافت از آن بکوشیم.
به فرزندانمان از کودکی یاد بدهیم یک نهال کوچک، یک درختچه فردا درختی تنومند می‌شود که در زیر سایه آن می‌تواند لختی استراحت کند و به راحتی در این شهرهای پر از دود و ماشین نفس بکشد. در شرایطی که ریه‌های شهرمان پر از دود و سم آلاینده‌ها است، بیاییم با کاشت یک درخت کوچک در گوشه باغچه حیاطمان، باغ دلمان را برای همیشه سرسبز و شاداب نگه داریم.
دکتر احمدی هم در ادامه گفت‌وگوی خود از رویکرد آشتی‌جویانه مردم با طبیعت می‌گوید و خاطرنشان می‌سازد: «برای رویکرد مشارکت‌جویانه با منابع طبیعی باید به اهمیت نقش جنگل در بازدهی اجتماعی و بازدهی اکولوژیک و همچنین جنبه‌های حیاتی فضای سبز و کارکردهای متنوع زیست محیطی آن بیشتر واقف شد. باید فرهنگ‌سازی عمومی و ترویج فرهنگ منابع طبیعی را برای تحقق اهداف حفاظت، احیا و توسعه پایدار منابع طبیعی، گسترش و بسط داد. همچنین باید به جنبه‌های اقتصادی جنگل‌ها و اثرات موثر آنها در ایجاد اشتغال و تامین نیازهای اجتماعی کشور توجه ویژه نمود.»