در آلات تفحص و تجسس آب

از این مفتاح به بعد، ادوات و و آلات کشاورزی گذشته را بررسی و مطالعه خواهیم کرد. فلذا بحث اول را با موضوع آب و معرفت آن در کشاورزی و فلاحت ایرانی آغاز می کنیم با این موضوع که در گذشته چگونه تشخیص میداده اند که زمین آب خوب دارد یا خیر و اینکه اصلاً چگونه تشخیص میداده ایم که کجا چاه بکنیم؟ آبیاری زمین را چگونه اجرا کنیم؟ چه موقع به زمین آب بدهیم و مسائلی از این قبیل در مورد آب کشاورزی را مورد مطالعه و کنکاش قرار خواهیم داد.کاملترین و جامع ترین و هنرمندانه ترین روش تشخیص آب در زمین های کشاورزی ابزاری بسیار ساده و ارزان و راحت است که شاید در منزل همه کشاورزان عزیز ما یافت می شود اما به علت ناآگاهی متحمل پرداخت هزینه های گزاف نقشه برداری و غیره جهت حفر چاه می شوند. صاحب کتاب مفاتیح الارزاق درمورد نحوه تجسس و کشف و پیدا کردن آب در زمین کشاورزی چنین می گوید:

«… هر وقت بخواهی ملاحظه زمین نمایی، از وجود و علم و قلت و کثرت آب اطلاع بهم رسانی، زمینی را که منظور در حفر قنات دلری( یعنی در زمینی که می خواهی قنات حفر کنی – نویسنده) سه ذراع یا چهار ذراع گود کن و بگیر دیگ مسین دهان گشاد یا حصین سفالی گشاده یا دیگ روئین، و بحال تمام اندرون آن دیگ یا حصین را با پیه صاف هموار و یکسان . وقتی که آفتاب غروب کرد، بگیر پشم سفید حلاجی شده وازدۀ شستۀ پاکیزه و بیاور سنگی را که به بقدر تخم مرغ باشد. آن وقت بپیچ این پشم را بر آن سنگ، به طوری که شبیه کره شود؛ سپس قدری موم بگذار و یک طرف آن کره پیچیده را درآن موم گداخته بگذار، و بگیر آن را بچسبان همان طرف کره مُشمع را وسط ته آن دیگ یا ظرف سفالی پیه زده، آن وقت دیگ یا ظرف سفالی را معکوس و سرنگون در ته آن گود حفر شده کُن، که آن کره پشم یک طرف به دیگ چسبیده شمع و پیه از افتادن آن را نگاه دارد و طرف دیگر در وسط دیگ آویخته و معلق باشد.پس پشت دیگ را به قدر ذراع یا زیاده از آن خاک پر نموده آن شب را گذاشته همین که صبح شد پیش از طلوع آفتاب خاک را از پشت آن دیگ دور نموده دیگ را بلند نماید؛ اگر اندرون دیگ آب پیچیده قطرات نزدیک همدیگر جمع شده و آن کره پشم پر آب است، آن مکان آبش نزدیک است. اگر قطرات متفرق و رطوبت پشم وسط است، آب آن زمین وسط است. هرگاه قطرات پاره ای بلند و پاره ای پست است، و کره پشم کم رطوبت است، آب آن زمین دور است و اگر در دیگ نه قطره مقطر و نه در کرۀ پشم از رطوبت اثر است، آن زمین مطلقاً آب ندارد…»

بنده به همراه چندین تن از کشاورزان محلی در دشت قزوین به کرات این روش را آزموده ایم و همیشه جواب صحیح و درست گرفته ایم و این روش بسیار سهل و ساده است و نیازی به صرف هزینه های گزاف چون نقشه برداری های هوائی، هزینه های کارشناسی و غیره ندارد. همچنین نوع آب زمین مذکور را با این روش میتوان شناسائی و بررسی نمود.