آب و هوای سالم و زمین حاصلخیز موهبتی خدایی است که تحصیل و نگهداری آنها ضرورت زندگی است. به فرموده قرآن: آب و خاک، مادۀ نخست آفرینش انسان اند، به ویژه آب که ماده نخست آفرینش هر موجود زنده در زمین و مایه حیات زمین است، پس باید به درستی از آنها بهره برد تا حیات آنها در خطر قرار نگیرد.

رسول خدا (ص) در حدیثی می فرماید: خانه مسکونی، لباس و پوشش، نان و آب حقوق ضروری آدمی اند. و می فرماید: مسلمانان در مراتع و آب و آتش حقوق مشترک و سهم مشابه دارند.

از حضرت امام صادق (س) هم نقل شده است که زندگی در سرزمینی بدون سه عامل حیاتی گوارا نیست: هوای پاک و تمیز، آب فراوان و گوارا، زمین حاصلخیز و کشت پذیر. در سختی دیگر می فرماید: همه مردم به سه چیز نیاز دارند: امنیت، عدالت و حاصلخیزی.

لازم است درباره اصل هوا و آب گوارا و کیفیت بهره برداری از این امانت های الهی و آنچه آنها را می آلایند و اموری که در پاکیزگی و رفع آلودگی آنها و نیز در چگونگی پالایش و تصفیه آنها مؤثرند، کارشناسی دقیق شده، ابتکار فنّی به کار برده شود؛ همچنین لازم است درباره زمین حاصلخیز، کیفیّت استفاده از این سفره گسترده الهی و اموری که آن را ویران یا آلوده می کند و چیزهایی که در احیا، تسطیح، کویرزدایی و صیانت از رانش آن تأثیر بسزایی دارد، ماهرانه ارزیابی و بر اساس آن اقدام شود، چرا که خدا تمام عناصر محوری مورد نیاز زندگی بشر را تأمین فرمود و بهره برداری از آنها را جزو حقوق بشر قرار داد و جامعه را به صیانت آنها از آفت، انقراض ، کمبود و مانند آن مکلف کرده است.

اگر افراد یا جامعه و دولت یا ملّت در شناخت این عناصر اصلی سستی و زرد و در تحصیل یا نگهداری آنها کوتاهی کند، به وظیفه دینی خود عمل نکرده است.

مهار آب

خدا در قرآن درباره آب می فرماید: به من بگویید، این آبی که می آشامید، آیا شما آن را از ابر فرود آورده اید یا ما فرود آورند هایم؟ اگر بخواهیم آن را شور می گردانیم ؛ پس چرا سپاس خدا نمی گزارید؟ و درباره ذخیره سازی و مهار آب به نکته مهمی اشاره دارد و بارش باران را حساب شده و به میزان معین می‌داند و می فرماید: خدا با تدبیر دقیق خود آب فرود آمده از باران را در منابع پراکنده زیر زمین ذخیره می کند: «وَ اَنزَلنا مِنَ السَّماءِ ماءً بِقَدَرٍ فَاَسکَنّهُ فِی الاَرضِ». تعبیر«بقدر» در آیه دلالت دارد که به تدبیر الهی اندازه باران و آب، نه آنقدر زیاد است که به زمین آسیب برساند و نه آنقدر کم است که گیاهان و موجودات نابود شوند. امام باقرسلام الله علیه می فرماید: آب باران در زمین نفوذ کرده و درآن ذخیره می شود و آنگاه به صورت نهرها، چشمه‌ها و چاه‌ها در می آید و از آن بهره برده می شود، چنانکه آیه«اَخرَجَ مِنها ماءَها و مَرعها» نیز بر ذخیره سازی آب در زیر زمین برای بهره گیری انسان و حیوان تاکید دارد. بنابراین خدای بزرگ با ذخیره سازی آب در منابع زیر زمینی به انسان ها آموخته است که برای مهار و ذخیره سازی آب از طریق سدسازی و …. تدبیر کنند و از آن بهره بگیرند.

ذخیره سازی آب و حفظ آن دو موضوع مهم در نگاه پیامبر خدا صلی الله علیه و اله و سلم بود و همواره به ایجاد حریم در نزدیکی منابع آب توصیه می کرد و برای استفاده نابجا از آب و

آلوده کردن آن نگران بود و آن‌گاه که آب فراوان بود، از اسراف آن حتی در وضو و غسل منع می کرد، چنان که فرمود: مقدار آب مصرفی در وضو یک مُدّ (کمتر از یک کیلو) و در غسل یک صاع(حدود سه کیلو) است؛ ولی اقوامی پس از من می آیند که آن را اندک می شمارند. آنان با سنت من مخالف اند و کسی که بر روش من پایدار باشد در بهشت با من خواهد بود. آن حضرت در حدیثی می فرماید: هر کس طغیان آب فراوان ]و طغیانگر[ را باز دارد و آن را مهار کند بهشت پاداش اوست.

امیر مؤمنان سلام الله علیه نیز سخنی بدین مضمون دارد: ملتی که آب و زمین کشاورزی دارد ولی]بر اثر کم کاری یا بد کاری[ محتاج گردد، از رحمت حق دور باد.

برخی از آثار آب

حفظ آب، در آموزه های دینی به قدری مهم است که حتی به فایده های مصرف آن نیز توجه شده است، چنان که امیر مؤمنان سلام الله علیه   می فرماید: خودتان را با آب از بوهای بد پاکیزه کنید. رسول خدا صلی الله علیه و اله و سلم درباره آب سرد می فرماید: با آب سرد استنجا کنید، چرا که مایۀ بهبودی بواسیر است.

امیر مؤمنان سلام الله علیه   می فرماید: بر کسی که تب دارد آب سرد بپاشید تا حرارتش فرو نشیند، امام صادق سلام الله علیه   می فرماید: آب سرد حرارت را خاموش، صفرا را آرام، غذای معده را هضم و تب را برطرف می کند.

امیر مؤمنان سلام الله علیه   درباره آب جوشیده می فرماید: برای همه چیز مفید است و نسبت به هیچ چیز زیانبار نیست.

مهار آب زمزم

امام صادق سلام الله علیه   می فرماید: آب زمزم سفیدتر از شیر و شیرین تر از عسل و بر زمین، روان بود، پس بر دیگر آب ها تجاوز کرد و خدا آن را مهار و چشمه ای از صبر بر آن جاری کرد.

آثار نگاه کردن به آب

پیامبر گرامی صلی الله علیه و اله و سلم و امام کاظم سلام الله علیه   در ضمن حدیثی چنین فرمودند: نگاه به آب جاری چشم را روشنی می بخشد.

امام صادق سلام الله علیه   می فرماید: نگاه کردن به آب چهره را نورانی و شاداب می سازد.

برتری آب بر دیگر نوشیدنی ها

رسول خدا صلی الله علیه و اله و سلم می فرماید: سرآمد نوشیدنی ها در دنیا و آخرت آب است.

دعای نوشیدن آب

پیامبر صلی الله علیه و اله و سلم هنگام نوشیدن آب، این دعا را می خواند :«اَلحمدُ لِلّهِ الَّذِی لَم یَجعَلهُ اُجَاجاً بِذُنُوبِنَا وَ جَعَلَهُ عَذباً فُرَاتاً بِنِعمَتِهِ؛ ستایش از آن خدایی است که آن را به سبب گناهان ما شور قرار نداد، بلکه به سبب نعمتش آن را گوارا و شیرین قرار داد».

پرسش از آب سرد در قیامت

رسول خدا صلی الله علیه و اله و سلم می فرماید: نخستین سؤالی که در قیامت از انسان درباره نعمت]مادی[ می شود این است که به او می گویند: آیا بدن سالم به تو ندادیم و از آب سرد سیرابت نکردیم.

امیرمؤمنان سلام الله علیه   در تفسیر آیه«ثُمَّ لَتُسئَلُنَّ یَومَئِذٍ عَنِ النَّعیم» که در قیامت از نعمت سؤال می شود می فرماید: «مقصود از نعمت، آب سرد در روزهای گرم است.»

نکته: البته آب از مصادیق روشن نعمت مادی است و آنچه از امام صادق سلام الله علیه    رسیده است که «نحن من النعیم» یعنی ما از نعمتِ مورد سئوال هستیم از مصادیق روشن نعمت معنوی است.

آلوده نکردن آب

برای مسلمان شایسته نیست آب را که مایه حیات انسان و هر موجود زنده ای است، آلوده کند. از پیامبر صلی الله علیه و اله و سلم در این باره تعبیرهایی گوناگون نقل شده است؛

گاهی از تخلّی در کنار آب گوارا یا رودخانه آب گوارایی که از آن استفاده می شود و گاهی از تخلی کردن در کنار رودخانه جاری و بار دیگر از ادرار کردن در آب جاری و گاهی از انداختن آب دهان در چاهی که از آب آن استفاده می شود نهی کرده است؛ همچنین می فرماید: از آلوده آبی که در جایی جمع شده باشد(مانند آب چاه یا آب پشت سد و …) بپرهیزید تا مورد لعن قرار نگیرد ، چنان که در موردی دیگر می فرماید: هیچ یک از شما در آب راکد ادرار نکند.

امیر مؤمنان سلام الله علیه   نیز می فرماید: آب ساکنانی دارد، با ادرار و غایط (مدفوع) آن ها را نیازارید.

گفتنی است که این کار، هنگام ضرورت، آن هم در غیر آب شرب، استثنا شده است، چنان که امیر مؤمنان سلام الله علیه    می فرماید: پیامبر صلی الله علیه و اله و سلم از ادرار کردن در آب، جز در حال اضطرار و ضرورت نهی فرموده است.

زیان ادرار در آب

امام صادق سلام الله علیه   می فرماید: در آب گوارایی که در جایی جمع شده ادرار نکن که هر کس چنین کند و به بلایی گرفتار آید جز خود را سرزنش نکند.

رسول خدا صلی الله علیه و اله و سلم از ادرار کردن در آب راکد نهی کرد و درباره علت آن فرمود: مایه زوال عقل است.

رسول خدا صلی الله علیه و اله و سلم می فرماید: یکی از عوامل فراموشی، ادرار کردن در آب راکد است؛ نیز روایت شده که بول کردن در آب جاری موجب سلس (بی اختیاری) در ادرار و در آب راکد موجب بند آمدن ادرار می شود.

پرهیز از منع آب

رسول خدا صلی الله علیه و اله و سلم می فرماید: مردم را از سه چیز نمی شود محروم کرد که یکی از آنها آب است. نیز می فرماید: روز قیامت خدا به سه کس نظر لطف نکند و پاکشان نگرداند و برایشان کیفر دردناکی است؛ از جمله کسی که در مسیر راه عمومی، آبی دارد ولی آن را از رهگذران مضایقه می کند.

احیای زمین موات

خدای سبحان پیش از آفریدن انسان همه نعمت هایی را که برای زندگی او لازم بود آفرید؛ یعنی زمین و زمینه را برای زندگی بشر فراهم کرد؛ آن گاه انسان را آفرید و او را جانشین خویش در زمین قرار داد و از او خواست همچون مهمان، بر سر سفره نعیم خدا بنشیند و با بهره گیری از آنها به آبادانی زمین بپردازد: «هُوَ أنشَأَََکُم مِنَ الأَرضِ وَ استَعمَرَکُم فِیَها… » و محیط زیست را سامان بخشد ، از این رو گاهی با بیان «وَابتَغُوا مِن فَضلِ اللهِ » و زمانی با عبارت « فَامشُوا فیِ مَنَاکِبَها » ، انسان را به بهره گیری از منابع محیط زیستی فراخوانده و می فرماید : روی زمین راه بروید و روزی بطلبید.امتثال این دستور الهی نیاز به تلاش و همت جدی دارد . این سفره گسترده نعمت الهی در صحرا و دریا و اعماق کوه ها برای بشر آماده شده و انسان باید با سختکوشی خویش از آنها بهره مند شود.

در آموزه های دین به استفاده همیشگی از زمین های حاصلخیز ترغیب شده است ؛ گاهی به کشاورزی و گاهی به درختکاری در آن ، از این رو اگر کسی زمین های خشک و بی حاصلی را که ملک کسی نیست آبیاری و حاصلخیز کند مالک آن می شود ؛ رسول خدا صلی الله علیه و اله و سلم در این باره می فرماید : زمین موات از آن خدا و رسول اوست ، پس هر کس آن را آباد کند از آن اوست .

امیر مؤمنان   سلام الله علیه   هم می فرماید : هر مؤمنی زمینی را آباد کند از آن اوست .

گفتنی است احیای زمین در عصر حضور معصوم سلام الله علیه   باید با اذن او باشد و در عصر غیبت امام سلام الله علیه   که فقیه جامع علم ، عقل و عدل حاکمیت دارد ، اذن او را می طلبد .