مدیر گروه محیط زیست دانشکده محیط زیست دانشگاه تهران، نتیجه آبخیزداری علمی را محیط زیست پاک و سالم و عاری از هرگونه آلودگی دانست و گفت: در استان­های گلستان، لرستان و فارس اگر عملیات آبخیزداری انجام شده بود شاهد سیلاب­های ویرانگر نبودیم.

اشاره | آبخیزداری و محیط زیست از مسائلی هستند که به لحاظ کارکردی با هم ارتباطی بسیار نزدیک و تنگاتنگ دارند و آبخیزداری صحیح می­تواند سلامت محیط زیست را به دنبال داشته باشد. به منظور تبیین دقیق ارتباط بین محیط زیست و آبخیزداری و نقش آبخیزداری در داشتن محیط زیست سالم، گفتگویی انجام دادیم با «دکتر مجید مخدوم فرخنده»؛ عضویت در هیئت علمی دانشکده محیط زیست دانشگاه تهران، عضویت هیئت مدیره انجمن ارزیابی محیط زیست ایران، مدیریت گروه محیط زیست دانشکده محیط زیست دانشگاه تهران، و همچنین سردبیری نشریه علمی پژوهشی "محیط شناسی" به مدت ۲۹ سال، از جمله سوابق علمی و پژوهشی او است. مخدوم دارای ۱۲ کتاب و نیز مقالات بسیار متعدد است. این استاد محیط زیست از اول انقلاب تا کنون بیش از ۳ هزار دکتر و مهندس محیط زیست و منابع طبیعی در کشور تربیت کرده است. به عقیده وی نتیجه طراحی و اجرای علم آبخیزداری شود، داشتن محیط زیست پاک و سالم و عاری از هر گونه آلودگی و بهبود کیفیت آب و هواست. خلاصه گفتگوی وی به شرح زیر است:

• آبخیزداری به معنای وسیع و گسترده آن همان علم آمایش سرزمین است و آبخیزداری با مفاهیمی مثل آمایش سرزمین و توسعه پایدار فرقی ندارد.
• اگر علم آبخیزداری طراحی و اجرا شود، نتیجه­‌اش محیط زیست پاک و سالم و عاری از هر گونه آلودگی و بهبود کیفیت آب و هواست.
• ۹۰ درصد وسعت کشور تحت مدیریت و نظارت سازمان جنگل­ها و مراتع و آبخیزداری کشور است و این سازمان خودش زیر نظر وزارت جهاد کشاورزی است.
• باید نهاد و سازمان­های مختلف مرتبط با محیط زیست و منابع طبیعی باهم ادغام شوند و سازمان آمایش سرزمینی تشکیل شود.
• مهمترین پیامد منفی تخریب آبخیز شمال کشور و ویلاسازی در شمال کشور، فاضلاب و ریختن آن به دریای خزر است که باعث آلودگی آب و مسمومیت ماهیهای دریا شده است.
• جنگل­ها و پوشش گیاهی باعث می­شود آب باران در خاک نفوذ کند و در سفره­‌های زیرزمینی ذخیره شود و مانع از تشکیل سیلاب و خسارت­های ناشی از آن شود.
• در استان­های گلستان، لرستان و فارس اگر عملیات آبخیزداری انجام شده بود شاهد سیلاب­های ویرانگر نبودیم.
• کشورهای الجزائر، مراکش و استرالیا از کشورهای هستند که در زمینه آبخیزداری موفق عمل کرده­‌اند.
• باید طرح جامع آمایش سرزمینی با مشارکت همه این نهادها و وزارتخانه­‌ها تدوین ­شود و نقش و وظایف هر یک از این نهادها در این طرح جامع به طور دقیق آورده شود.
• حدود ۷۰ درصد بارش سالانه ما تبخیر می­شود و در حالت خیلی بدبینانه می­توان این میزان تبخیر را به ۵۰ درصد تقلیل داد.
• بر اساس توان اکولوژیکی سرزمین، اگر عملیات آبخیزداری انجام شود و آب در خاک و سفره­‌های زیرزمینی ذخیره شود، دیگر رسوبی نخواهیم داشت تا نیاز به لایروبی و هزینه­‌های بالای آن داشته باشیم.

در ادامه توجه مخاطبان را به مشروح گفتگو با دکتر مجید مخدوم جلب می­‌نماییم:

تسنیم: آقای دکتر به عنوان اولین سوال لطفا حوزه آبخیز و آبخیزداری را تعریف بفرمایید؟

آبخیز یک وضعیت پستی بلندی مانند است که دور آن را کوهها احاطه کرده­‌اند و آب از یکجا وارد می­شود و از جای دیگر خارج می­شود. در واقع در خیزش آب مطرح است. این تعریف ساده­‌ای از آبخیز است. اما در معنای عام آبخیزداری همان علم آمایش سرزمین و توسعه پایدار است. در واقع مبنای توسعه، آب و آبخیز است و برای اینکه توسعه پایدار داشته باشیم باید بدانیم چقدر آب داریم، دبی آب چقدر است، در طول سال میزان بارش و بارندگی چقدر است و مسائلی از این دست. از مسائل مهمی که در آبخیزداری مطرح است شناسایی و ارزیابی توان اکولوژیکی است؛ توان اکوژیکی شامل اقلیم، آب و هوا، پستی و بلندیها، سنگها، خاکها، رستنیها و جانوران می­شود. بر اساس این مولفه­‌ها، فهرست مجاز کاربری­های هر منطقه مثل کارخانجات، پتروشیمی، بیمارستان، فرودگاه و غیره به دست می­‌آید و جانمایی بخشهای صنعتی و خدماتی بر این اساس انجام می­شود. علاوه بر توان اکولوژیکی از مسائل دیگر که در علم آبخیزداری و آمایش سرزمین مطرح است، توانایی و توان اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و فرهنگی است که باید این عوامل نیز در علم آبخیزداری مدنظر واقع شود. عدم درنظرگرفتن توان طبیعی سرزمین و بدون سنجش توانایی اقتصادی و اجتماعی مناطق، باعث به وجود آمدن وضعیتی خواهیم شد که اکنون شاهد آن هستیم یعنی جاری شدن سیل و سیلاب با چنین حجم زیاد. در واقع  آبخیزداری به این معناست که در هر منطقه­ و حوزه آبخیزی به اندازه توان طبیعی و اکولوژی منطقه، مورد بهره­‌برداری یا بهره­‌وری واقع شود و استفاده ما از محیط به اندازه توان تولیدی باشد که طبیعت برای ما به وجود می­‌آورد.

تسنیم: پس به نظر جنابعالی آبخیزداری معنایی عام دارد و همه منابع طبیعی را شامل می­شود؟

بله در واقع اساس علم آبخیزداری، آمایش سرزمین است چون واحد کار آمایش سرزمین آبخیز است و یک آبخیز همه عناصر طبیعت و منابع طبیعی مثل آبها، زمین، بیابان، دریاها، جنگلها و غیره را شامل می­شود و باید توان و ظرفیت این منابع مدنظر واقع شود و بر همین اساس برنامه­‌ریزی توسعه انجام داد.

تسنیم: آبخیزداری چه آثار و تاثیراتی روی محیط زیست می­ تواند داشته باشد؟

اگر علم آبخیزداری طراحی و اجرا شود، نتیجه­‌اش محیط زیست پاک و سالم و عاری از هر گونه آلودگی است. بهبود کیفیت آب و هوا از آثار دیگری است که می­تواند آبخیزداری و آمایش سرزمین داشته باشد. عدم تخریب طبیعت و محیط زیست از فواید دیگر آبخیزداری است. به عنوان نمونه اگر جانمایی شهرها به درستی انجام شود، در شهرسازیها شاهد کمترین تخریب و انفجار و خاک‌برداری انجام خواهیم بود که این امر نتیجه­‌اش داشتن محیط زیست سالم خواهد بود. کروتیبای برزیل و آریزونای امریکا از شهرهایی هستند که بر طبق آمایش سرزمین و آبخیزداری شکل گرفته­‌اند و دارای محیط زیست پاک و سالم هستند و کمترین آلودگی را دارند.

تسنیم: با توجه به تعریف عام و گسترده­ای که از آبخیزداری ارائه شد، آیا لازم است ساختاری کلان مدیریتی کشور مطابق این تعریف اصلاح شود؟

بله همین طور است؛ در حال حاضر حدود ۹۰ درصد وسعت کشور زیر نظر سازمان جنگلها و مراتع و آبخیزداری کشور است و این سازمان خودش زیر نظر وزارت جهاد کشاورزی است و رئیس این سازمان معاون وزیر جهاد کشاورزی است که اختیارش بسیار محدود است. درباره تغییر این ساختار جلسات بسیار زیادی برگزار شده و به نظر بنده بهتر است در سه مرحله وزارتخانه­‌ها و سازمانهای موازی با آمایش سرزمین و آبخیزداری ادغام شوند: مرحله اول سازمان محیط زیست، جنگلها و مراتع کشور و بخش آب وزارت نیرو با یکدیگر ادغام شود؛ در مرحله دوم بخش­های مختلف آب وزارت جهاد کشاورزی ادغام شود و در مرحله سوم همه این سازمانها و بخشها با یکدیگر ادغام شوند و سازمان مدیریت سرزمین تأسیس شود تا بخش مدیریت، برنامه­‌ریزی و اجرا با هم هماهنگ شود.

تسنیم: آیا تجربه تأسیس سازمان مدیریت سرزمین در کشورهای دیگر وجود دارد؟

مخدوم: بله کشور استرالیا سازمان مدیریت سرزمین وجود دارد که تجربه موفقی بوده است و از کشورهای موفق دیگر می­توان به کانادا، انگلستان، هلند و نروژ اشاره کرد.

تسنیم: آقای دکتر مخدوم چنانچه آبخیزداری به نحو صحیح و درستی اجرا شود، چه آثار و فواید اقتصادی می­تواند داشته باشد؟

آثار اقتصادی بسیار زیادی می­تواند داشته باشد؛ به عنوان مثال چنانچه بتوانیم از جنگلها و مراتع که نقش مهمی در آبخیزداری دارند و از اجزای آبخیزداری به شمار می­روند، به نحو درستی مدیریت کنیم، میتوانیم از همین جنگل میلیاردها تومان درآمد داشته باشیم. این به شرطی است که بر اساس کتاب پیوست طرحهای جنگلداری حرکت کنیم و از جنگلها به اندازه ظرفیت برداشت، بهره­‌برداری شود و فراتر از توان اکوژیکی جنگلها بهره­‌برداری انجام نشود. در هر هکتار جنگل می­توان به میزان ۵ تا ۷ متر مکعب برداشت کرد و بیشتر از آن مفید نیست و به نوعی هزینه کردن از سرمایه محسوب می­شود و موجب ضرر و خسارات بر جنگل است و خسارت به جنگل، باعث ضرر و زیان بسیار است.

تسنیم: به نظر شما موانع رشد و توسعه آبخیزداری در کشور چیست؟

مشکل اصلی ضعف برنامه­‌ریزی و برنامه نویسی است. بنده بارها و بارها گفته­‌ام ما در کشور ضعف مدیریت نداریم، ضعف برنامه­‌ریزی و برنامه­‌نویسی داریم. ما باید مدیرانی تربیت کنیم که طرح و برنامه­‌های مدون را اجرا کنند و بر اساس جدول زمان­بندی شده از آنها کار خواسته شود. وقتی به مدیری، برنامه نمی­دهیم، نمی­توان از مدیر توقع زیادی داشت. قوت و ضعف مدیر را باید با برنامه­‌ای که در اختیارش قرار داده می­شود مورد ارزیابی قرار داد. مانع بعدی نیز آن است متاسفانه در کشور چه قبل از انقلاب و چه بعد از انقلاب با مشکل جاسوس و خائن روبرو هستیم؛ به عنوان ما در دریاچه ارومیه میلیاردها دلار خرج کردیم ولی هنوز نتوانسته­‌ایم آن را احیا کنیم. قبل از انقلاب، کشاورزی که در حوزه آبخیز دریاچه ارومیه انجام می­شد بسیار پررونق بود و محصولات باغ­های انگور حوزه آبخیز ارومیه توانسته بود بازارهای کشورهای مختلف حتی امریکا را فتح کند. در سال ۱۳۵۵ دو استاد دانشگاه هاروارد آمریکا به دولت وقت پیشنهاد دادند که به جای انگور و جو، باغ سیب و جو کاشته شود؛ این در حالی بود که سیب چند برابر بیشتر از انگور آب مصرف می­کرد و با این سیاست باغهای انگور و تاکستانهای ارومیه که آب کمی استفاده می­کرد، تبدیل به باغ سیب شد و آهسته آهسته دریاچه ارومیه به این وضع کنونی افتاد که میلیاردها دلار خرج شده است ولی هنوز احیاء نشده است. مثال دیگر هم بعد از انقلاب عرض کنم؛ در شمال کشور تا دهه ۷۰ حدود ۱۲۰ هزار تن چای تولید می­شد و عمده این تولید در لاهیجان بود و رنگ و بوی چای لاهیجان در دنیا معروف بود. دولت برگ چای را خرید تضمینی و صادر می­کرد و برای کشاورزان سود و صرفه اقتصادی خیلی خوبی داشت. یکی از همین خائن­ها خرید تضمینی برگ چای را ممنوع کرد و این باعث شد بسیاری از کشاورزان کشت برگ چای را متوقف کنند و تولید حدود ۴۰۰ هکتار چای را از دست دادیم و کشاورزان هم زمین­های خود را فروختند و این زمین­ها تبدیل به ویلا شد و معضلات بعدی محیط زیستی به وجود آمد.

تسنیم: آقای دکتر به ویلاسازی در شمال اشاره کردید. این ویلاسازی­ها در حوزه آبخیز دریای خزر چه پیامدهای زیست محیطی می­تواند داشته باشد؟

مهمترین پیامد منفی این گونه ویلاسازی در شمال کشور، فاضلاب و بوی تعفن ناشی از آن است. متاسفانه فاضلاب ویلاها به درون دریاها و دریاچه­‌ها ریخته می­شود و باعث می­شود سلامت انسان تحت تاثیر قرار گیرد، زیرا دریاها یکی از منابع اصلی تولید غذا به شمار می­روند. این آلودگی­ها به حدی است که حتی امکان شناکردن در بعضی مناطق دریای خزر وجود نداشته باشد. من خودم چندین سال است به خاطر این آلودگیها در دریای خزر شنا نکرده­‌ام. آلوده سازی دریا خلاف تعادل اکولوژیکی است و خلاف مشیت الهی است و گناه است.

تسنیم: آقای دکتر مخدوم، یکی از کارکردهای آبخیزداری کنترل هرزآبها و سیلاب است؛ آبخیزداری چه نقشی می­تواند در کنترل سیلاب داشته باشد؟

آبخیزداری می‌تواند نقش بسیار مهمی در کنترل سیلاب داشته باشند. جنگلها و پوشش گیاهی مانند اسفنج عمل می­کنند و باعث می­شوند آب باران در خاک نفوذ کند و در سفره­‌های زیرزمینی ذخیره شود. در سیل اخیر استان­های گلستان و لرستان اگر آبخیزداری شده بود و جنگلهای شمال و جنگلهای زاگرس نابود نشده بودند، شاهد این سیلها و خسارات ناشی از آن نبودیم. متاسفانه وقتی به آبخیزداری و آمایش سرزمین توجه نمی­شود، باید شاهد وقوع حوادثی از قبیل سیلاب باشیم. وقتی جنگلها را نابود کردیم و مراتع را از بین بردیم آب به سرعت بر روی زمین جاری می­شود و حرکت می­کند و شاهد سیلهای عظیم خواهیم بود و خسارت جانی و مالی زیادی به جای خواهد گذاشت. متاسفانه در شیراز اگه عملیات آبخیزداری انجام شده بود شاهد فوت هموطنان خود نبودیم.

تسنیم: یکی از علل و عوامل سیل اخیر که توسط مسئولین گفته شده است، عدم لایروبی رودخانه­‌هاست. این علت چگونه ارزیابی می­کنید؟

اصولا عملیات لایروبی رودخانه­‌ها به علت اینکه بسیار گران تمام می­شود، مقرون به صرفه نیست و انجام نمی­شود. ولی اگر به جای سدسازی بی مورد، عملیات آبخیزداری انجام شود آبخیزداری باعث می­شود از جمع شدن رسوبات پشت سدها جلوگیری شود به بیان دیگر اگر بر اساس توان اکولوژیکی سرزمین عملیات آبخیزداری شود و آب در خاک و سفره­‌های زیرزمینی ذخیره شود، دیگر رسوبی نداریم تا نیاز به لایروبی داشته باشیم. البته ما مخالف سدسازی نیستیم سدسازی باید در جایی انجام شود که به لحاظ اکولوژیکی امکان ایجاد سد وجود داشته باشد ولی در جایی که با هزینه محدود و  با بانکت بندی و تراس بندی و پوشش گیاهی میتوان آب را مهار کرد و مانع از ایجاد سیلاب شد، سدسازی نباید شود. بدین خاطر آمریکا ۱۹ سد بزرگ خود را تخریب کرده و به آبخیزداری روی آورده اند؛ چون حساب کرده­‌اند اگر آبخیزداری شود هم آب بهتر و هم ارزانتری استحصال خواهند کرد. نکته دیگر نیز آن که ۸۵ درصد سدهای کشور برنامه نگهداری مناسب ندارند. برنامه نگهداری این است که اگر مشکلی به وجود آید باید چه کار کرد.

تسنیم: با توجه به نظر کارشناسان یکی از فواید آبخیزداری مقابله با ریزگردهاست. آبخیزداری چه طور می­تواند با پدیده طبیعی ریزگردها مقابله کند؟

طبق بررسیهایی که به عمل آمده است وقتی جنگلهای ایلام بالای ۴۰ درصد تراکم داشت ما گردوغبار و ریزگرد در غرب کشور نداشتیم. البته ما همیشه ریزگرد داشتیم ولی تراکم جنگلهای زاگرس باعث می­شد که این جنگلها ریزگردها را جذب کند؛ ولی وقتی این تراکم به زیر ۴۰ درصد رسید ریزگردها شروع شد و در استانهای مختلف پخش شد. حتی در استان تهران و در تونل کندوان نیز این ریزگردها مشاهده شده است. متاسفانه تخریب جنگلهای زاگرس و تغییر کاربری آن به زمین کشاورزی و مرتع به اندازه­‌ای بوده است که دیگر چیزی از جنگل­های زاگرس باقی نمانده است. از آنجا که یکی از تکنیکهای آبخیزداری، نهالکاری و جنگلکاری است، عمل آبخیزداری بسیار میتواند در کاهش گردوغبار موثر واقع شود.

تسنیم: آقای دکتر آیا طرح جامع آبخیزداری و منابع طبیعی می­تواند برای محیط زیست و منابع طبیعی مثمرثمر واقع شود؟

متاسفانه وزارتخانه­‌ها و نهاد مختلف مثل وزارت مسکن و شهرسازی، وزارت جهاد کشاورزی، وزارت صنعت و معدن و تجارت، وزارت کشور، شهرداریها در سالیان اخیر هر کدام به صورت مجزا، طرح­های جامعی تدوین کرده­‌اند و این طرحهای جامع در بسیاری موارد با یکدیگر تعارض دارند. بهتر است طرح جامع آمایش سرزمین نوشته شود و در این طرح جامع که با کمک همه این نهادها و وزارتخانه­‌ها نوشته می­شود نقش و وظایف هر یک از این نهادها در این طرح جامع به طور دقیق آورده شود.

تسنیم: آبخیزداری چه نقشی در استحصال آب سالم و پاک داشته باشد و آیا آبخیزداری می­تواند به عنوان یکی از راهکارهای تأمین آب کشور برای مصارف مختلف شرب، صنعت و کشاورزی باشد؟

طبق آمار حدود ۷۰ درصد بارش سالانه ما تبخیر می­شود. اگر جلوی این آب گرفته شود و آب به درون سفره­‌های زیرزمینی هدایت شود، می­توان این آب ذخیره شده را به مصارف مختلف شرب، صنعت و کشاورزی رساند و آب این سه بخش را تأمین کرد. در حالت خیلی بدبینانه می­توان جلوی ۵۰ درصد تبخیر را گرفت و این چیزی است که در کشورهای مختلف دنیا امتحانش پس داده است؛ مثلا کشور استرالیا در کاهش تبخیر آب باران خیلی موفق عمل کرده است و توانسته است با روش­هایی خیلی ساده و کم خرج، جلوی تبخیر آب را بگیرد. الجزایر نیز در زمینه آبخیزداری خیلی موفق عمل کرده است و مقنّی­های کشور خودمان را به آنجا برده و به آنها آموزش ساخت قنات داده­‌اند. البته آنها سابقاً فناوری قنات را از ما یادگرفته­‌اند. همچنین کشور مراکش نیز در آبخیزداری موفق بوده است.

از لطف و عنایت جنابعالی برای انجام این مصاحبه سپاسگزاریم.

کد مطلب : A98060917

📚 منبع : خبرگزاری تسنیم