کارشناس مرکز مطالعات راهبردی غذا و کشاورزی دانشگاه تهران با اشاره به اینکه با آبخیزداری می‌توان حداقل ۳۳درصد آبهایی را که با تبخیر و سیلاب هدر می رود ذخیره کرد، گفت: کشور ظرفیت تولید غذا برای ۲۵۰میلیون نفر از طریق آبخیزداری و کشت دیم را دارد. اشاره | آبخیزداری از جمله مقولاتی است که علی‌رغم آثار […]
کارشناس مرکز مطالعات راهبردی غذا و کشاورزی دانشگاه تهران با اشاره به اینکه با آبخیزداری می‌توان حداقل ۳۳درصد آبهایی را که با تبخیر و سیلاب هدر می رود ذخیره کرد، گفت: کشور ظرفیت تولید غذا برای ۲۵۰میلیون نفر از طریق آبخیزداری و کشت دیم را دارد.
اشاره | آبخیزداری از جمله مقولاتی است که علی‌رغم آثار و کارکردهای فراوان، در کشور ما به‌شدت مورد غفلت قرار گرفته و این مفهوم توسط مسئولین، مدیران و عموم مردم به‌خوبی درک نشده و تصور مشخصی دراین‌باره ندارند، بدین سبب گفتگویی با حمید سینی‌ساز کارشناس حوزه آب مرکز مطالعات راهبردی غذا و کشاورزی دانشگاه تهران با موضوع اهمیت، ضرورت، کارکردها و جایگاه آبخیزداری در تصمیم‌گیریهای کشور انجام دادیم. به‌اعتقاد وی با توجه به تجربیات متعدد دنیا، آبخیزداری نقش مهمی در رونق و شکوفایی اقتصاد به‌خصوص در بخش کشاورزی داشته و مهمترین عامل رشد و شکوفایی آبخیزداری در کشور مشارکت جوامع محلی است. موضوعات مهمی که وی در این گفتگو به آن اشاره کرد موارد زیر را شامل می‌شود:
- آبخیزداری به‌زبان ساده تلاش برای فرو بردن آب باران در مبدأ بارش در زیر زمین است.
- سالانه ۸۰ درصد از سرمایه آبی کشور هدر می‌رود، ۷۰ درصد از آب باران مستقیماً تبخیر می‌شود و حدود ۱۰ درصد هم به‌صورت سیلاب به دریاها می‌ریزد.
- اصل مهم در آبخیزداری هدایت نزولات به زیر زمین و استفاده از آن در زمان معین است.
- با آبخیزداری می‌توان حداقل ۳۳ درصد آبهایی را که با تبخیر و سیلاب هدر می‌رود، ذخیره‌سازی کرد.
- کشور ظرفیت تولید غذا برای جمعیتی معادل ۲۵۰ میلیون نفر از طریق پرداختن به آبخیزداری و کشت دیم را دارد و این امر امنیت غذایی را تضمین می‌کند.
- به‌طور متوسط به‌ازای هر هکتار اراضی تحت طرحهای آبخیزداری، ۵۰۰ مترمکعب آب جدید تولید می‌شود.
- آبخیزداری در کشور هند باعث شده عملکرد محصولات کشاورزی به‌میزان ۲ تا ۵ برابر افزایش یابد و ظرفیت آبیاری نیز از ۱۳ درصد تا ۳۱ درصد افزایش پیدا کند.
- برای اجرای عملیات آبخیزداری در آتلانتای آمریکا یک میلیارد دلار اختصاص یافته است.
- مشارکتهای مردمی شاه‌کلید رونق و توسعه آبخیزداری در کشور است.
در اینجا نظر مخاطبین عزیز را به مشروح گفتگو با حمید سینی‌ساز جلب می‌نماییم:
تسنیم: به‌عنوان اولین سؤال بفرمایید تعریف شما از آبخیزداری چیست؟
در تعریف آبخیزداری تعاریف مختلف و پیچیده‌ای بیان شده است؛ از جمله این تعریفها آن است که آبخیزداری در اصطلاح به طراحی و مدیریت حوزه آبخیز به‌منظور حفاظت و استفاده صحیح و پایدار از منابع طبیعی با توجه ویژه به منابع آب و خاک اطلاق می‌شود. اما به‌طور خلاصه و به‌زبان ساده باید گفت آبخیزداری نفوذ و فرو بردن آب باران در مبدأ بارش در زیر زمین و استفاده از آن در زمان معین است. در آبخیزداری اصل مهم و اساسی آن است که بتوانیم میزان بارش را به‌نحوی مدیریت کنیم و آنها را به سفره‌های زیرزمینی هدایت کنیم تا کمترین میزان تبخیر را داشته باشیم و از این آب ذخیره‌شده در زمان مشخص برای مقاصد مشخص مثل کشاورزی، شرب، فضای سبز و غیره استفاده کنیم.
تسنیم: اهمیت و ضرورت پرداختن به آبخیزداری چیست و فواید و مزایای آبخیزداری چیست؟
آنچه در بحث آبخیزداری حائز اهمیت است همان‌طور که گفته شد آن است که ما در صدد مدیریت نزولات جوی هستیم. در حال حاضر بیش از ۷۰ درصد از آب باران مستقیماً تبخیر می‌شود و حدود ۱۰ درصد هم به‌صورت سیلاب، به دریا می‌ریزد؛ یعنی ۸۰ درصد از سرمایه آبی کشور به هدر می‌رود و ما فقط می‌توانیم روی ۲۰ درصد آب سالانه کشور برنامه‌ریزی داشته باشیم. ما می‌توانیم با آبخیزداری جلوی این میزان هدررفت آب را بگیریم. البته نمی‌توان ادعا کرد که این میزان تلفات و هدررفت آب را می‌توان به صفر رساند و تقریباً هیچ کشوری نمی‌تواند این ادعا را داشته باشد، ولی با آبخیزداری می‌توان حداقل ۳۳ درصد این آبهایی را که با تبخیر و سیلاب هدر می‌رود، ذخیره‌سازی کرد و صرف مصارف مختلف به‌خصوص مصارف کشاورزی کرد و این مسئله رونق تولید و توسعه کشاورزی را به‌دنبال خواهد داشت. البته آبخیزداری مزایای متعدد دیگری هم دارد؛ برای نمونه آبخیزداری باعث بهبود اکوسیستم منابع طبیعی، تنوع حیات وحش، کاهش خطرات سیلاب و آسیبهای جانبی می‌شود. همچنین احیای جنگلها و مراتع از طریق فعالیتهای آبخیزداری سبب می‌شود علاوه بر نفوذ آب به دل سفره‌های زیرزمینی و تأمین آب، گونه‌های مختلف جانوری جذب آن شوند، گیاهان بومی حفظ شوند و خطرات ناشی از سیلاب کاهش یابد.
تسنیم: این نظر جنابعالی که معتقدید آب را باید در مبدأ بارش به زیر زمین هدایت کرد و به مصارف کشاورزی رساند؛ آیا در تعارض با نظر کسانی نیست که معتقدند کشور با بحران آب روبه‌رو است و صلاح نیست آب به محصولات کشاورزی به‌خصوص محصولات آب‌بر اختصاص یابد؟
در این باره باید چند نکته مدنظر واقع شود؛ اولاً اینکه اساس و بنیان توسعه آبخیزداری در دنیا آن است که گونه گیاهی بومی که متناسب با اقلیم و میزان بارندگی منطقه باشد، مورد استفاده قرار گیرد و آن طور نباشد که گونه‌های پر‌آب‌بر که نسبتی با اقلیم منطقه نداشته باشند مورد استفاده واقع شود؛ ثانیاً وقوع بارندگیهای فراوان و آب‌گرفتگی در سالیان اخیر در نقاط مختلف کشور نشان از تصور و ادعای باطل بحران آب است؛ زیرا که بارندگیهای فراوان و سیل نسبتی با بحران آب ندارد و کسانی که همواره از بحران آب سخن می‌گویند باید به این تعارض پاسخ دهند، بنابراین هدف آبخیزداری فشار زیاد بر منابع آبی نیست بلکه هدف آن است با جلوگیری از تبخیر آب، آبهای استحصال‌شده مورد بهره‌برداری واقع شود و به‌خصوص ظرفیتهای نهفته تولید در بخش کشاورزی مورد استفاده واقع شود. یکی از این ظرفیتهای مهم، تولید محصولات دیم از طریق آبخیزداری است.
تسنیم: باتوجه به اینکه اشاره شد آبخیزداری باعث رونق تولیدات در عرصه کشاورزی است توضیح بفرمایید آبخیزداری چگونه می‌تواند در توسعه کشاورزی و رونق تولید ملی مثمر ثمر باشد.
طبق گزارش مطالعات مؤسسه تحقیقات دیم وزارت جهاد کشاورزی، کشور ظرفیت تولید غذا برای جمعیتی معادل ۲۵۰ میلیون نفر از طریق پرداختن به آبخیزداری و کشت دیم را دارد. با آبخیزداری و استفاده از عملیات مختلف آبخیزداری و استفاده حداکثری از نزولات جوی تا پیش از تبخیر بدون اینکه منابع آبی کشور به‌خصوص آبهای زیرزمینی فشاری وارد شود، می‌توان کشت دیم را گسترش داد. در سطح دنیا نیز با استفاده از آبخیزداری توانسته‌اند سطح کشت دیم خود را به‌میزان قابل توجهی افزایش دهند. رشد کشاورزی (کشت دیم) وضعیت اقتصادی کشاورزان را بهبود بخشیده و به از بین بردن فقر کمک شایانی کرده است، برای نمونه کشور هندوستان در زمینه تأمین امنیت غذایی خود به‌وسیله کشت دیم با انجام عملیات آبخیزداری و حفظ آب و خاک بسیار موفق عمل کرده است. کشور هند با کشت دیم و مدیریت اراضی خود به خودکفایی در محصولاتی مثل تولید علوفه برای دام، پنبه، روغن زیتون و حبوبات دست پیدا کرده و این مسأله باعث رشد اقتصادی هندوستان شده است. در کشور هند حدود ۱۰۸ میلیون هکتار به کشت دیم اختصاص پیدا کرده که این میزان چیزی حدود ۷۵ درصد از کل زمینهای زراعی هند را شامل می‌شود. کشاورزی دیم در این حوضه آبخیز به‌تنهایی 58درصد سبد غذایی را تأمین کرده است. در مجموع عملیات آبخیزداری در کشت دیم باعث افزایش بهرهوری محصولات کشاورزی و بهبود معیشت کشاورزان، دفع سیلاب و تعادل آب به‌طور محسوسی شد.
این تجربه‌های موفق دنیا می‌تواند برای کشور ایران هم الگو باشد و به‌نظر می‌رسد بتوان با استفاده از عملیات آبخیزداری مثل استفاده ارقام اصلاح‌شده، جمع‌آوری آب باران در مناطق خشک و مدیریت آبخیزداری، کشت دیم را توسعه داد و اراضی تخریب‌شده را بازسازی کرد و به کشت محصولات مختلف متناسب با اقلیم مناطق اختصاص داد. البته در اینجا این چالش حقوقی وجود دارد که اغلب اراضی مستعد ایران برای انجام طرحهای آبخیزداری، مرتعداری و کشت دیم، اراضی ملی و منابع طبیعی هستند که واگذاری آنها به افرادی که متقاضی این گونه اراضی هستند، همراه با سختگیریهای دست‌وپاگیر و مانع‌تراشی فراوان بوده است و عزم و اراده جدی برای حل این مشکل و معضل ضروری است.
تسنیم: به تجربه‌های جهانی در آبخیزداری و کشت دیم اشاره کردید؛ تجربیات کشورهای دنیا برای توسعه آبخیزداری چگونه است؟ و تجارب کشورهای دنیا در این زمینه چگونه است؟
تجربه‌های موفق بسیار زیادی در سطح دنیا برای آبخیزداری وجود دارد و این تجربیات به‌نحوی است که کشورهای توسعه‌یافته آبخیزداری را با اهداف مختلفی مثل حفاظت و ارتقاء و بهرهوری از منابع طبیعی از جمله زمینهای کشاورزی و جنگلی، کنترل سیلاب، اشتغالزایی گسترده، کاهش فقر و محرومیت و نابرابریها در دستور کار قرار داده‌اند و به توفیقات خیلی خوبی هم دست یافته‌اند، به‌عنوان نمونه در کشور هند آبخیزداری باعث شده عملکرد محصولات کشاورزی به‌میزان ۲ تا ۵ برابر افزایش یابد و ظرفیت آبیاری نیز از ۱۳ درصد تا ۳۱ درصد افزایش پیدا کند که این امر به افزایش تولید و اشتغال بیشتر منجر شده است. رویکرد اصلی هند در امر آبخیزداری رویکردی مشارکتی و آموزش افراد محلی بوده است. کشورهای توسعه‌یافته‌ای مثل چین و آمریکا نیز در بخش آبخیزداری سرمایه‌گذاری وسیعی انجام داده‌اند، به‌طوری که برای اجرای عملیات آبخیزداری در آتلانتای آمریکا یک میلیارد دلار اختصاص یافته است. کشور دیگر چین است که سرمایه‌گذاری گسترده‌ای برای بهبود خدمات آبرسانی شهری و روستایی، مدیریت آلودگی آب، حفظ پوشش گیاهی و جنگلها و اجرای عملیات یکپارچه آبخیزداری در حوضه‌های آبخیز خود انجام داده‌اند.
تسنیم: علت و منشأ کمبود اعتبارات آبخیزداری چیست؟
منشأ کمبود اعتبار نیز برمی‌گردد به ادغام وزارت جهاد سازندگی و وزارت کشاورزی. آبخیزداری قبل از ادغام در حد معاونت در وزارت جهاد سازندگی امکانات داشت و بعد از ادغام بسیار محدود شد و آبخیزداری از سطح معاونت بعد از ادغام در سطح یک معاونت در سازمان جنگلها و مراتع کشور که سازمانی دولتی زیرمجموعه وزارت جهاد کشاورزی است قرار گرفت. این ادغام باعث شد مشارکتهای مردمی که شاه‌کلید رونق و توسعه آبخیزداری در کشور بود و از بروز سیلاب جلوگیری می‌کرد از بین برود. کمبود اعتبار و بودجه برای آبخیزداری در سالهای اخیر نیز ادامه داشت ولی با تدابیری که اتخاذ شد در دو سه سال اخیر با عنایت ویژه مقام معظم رهبری اعتبارات قابل ملاحظه‌ای از محل برداشت از صندوق توسعه ملی برای آبخیزداری اختصاص یافته است.
البته با وجودی که کمبود بودجه عامل مهمی می‌تواند باشد، ولیکن این نگاه که تا بودجه دولتی نباشد نمی‌توان به آبخیزداری پرداخت، تصور بسیار غلطی است؛ زیرا که تجربه ایرانیان در قرنهای متمادی نشان داده است که همواره مدیریت آب و خاک کشور به‌عهده خود مردم بوده است و دولتها دخالت زیادی در مدیریت آب و منابع طبیعی به‌عهده نداشته‌اند. در این زمینه دولت باید زمینه و بستر مناسب برای مشارکت مردم و بخش خصوصی در عملیات آبخیزداری را فراهم کند و از دخالتهای حداکثری خود کم کند و نقش خود را صرفاً کنترل، نظارت و تسهیل‌گری بداند و به‌جای اینکه متصدی انجام عملیات آبخیزداری شود باید به امر تولی‌گری بپردازد و تصدی انجام عملیات آبخیزداری به مردم واگذار کند. در این صورت است که آبخیزداری می‌تواند در کشور توسعه پیدا کند. به‌طور کلی باید گفت اقدامات آبخیزداری در ذات خود رونق تولید و احیاء سرزمینی به‌همراه دارد که موجب بهرهوری اقتصادی نیز خواهد بود و در صورتی که توان و مشارکت مردمی در این عرصه به‌کار گرفته شود، روند آبخیزداری در کشور شتابی مثبت و رشد فزاینده خواهد گرفت.
تسنیم: یکی از عواملی که باعث مشارکت مردمی می‌شود، بهره اقتصادی آبخیزداری است؛ آیا ارزش اقتصادی آبخیزداری برای مردم به‌اندازه‌ای است که انگیزه مشارکت داشته باشند؟
بله، در این باره باید گفت به‌طور متوسط هزینه آبخیزداری در هر هکتار حدود یک میلیون تومان است و این مبلغ آن‌چنان مبلغ زیادی نیست که بهره‌برداران توان پرداخت آن را نداشته باشند. به‌علاوه اینکه در حال حاضر اراضی و مراتع بسیاری در کشور یافت می‌شود که مستعد آبخیزداری است و چنانچه به‌نحو اصولی و دقیق مورد استفاده قرار گیرد و استانداردهای لازم که توسط دولت اعلام می‌شود در آن رعایت شود، می‌تواند سود و منفعت زیادی را نصیب بهره‌برداران کند. البته باید به این نکته نیز توجه داشت که بهره‌برداری از این منابع نباید به تخریب و نابودی طبیعت و منابع طبیعی منجر شود.
تسنیم: آیا برای دولت نیز ارزش و صرفه اقتصادی خواهد داشت؟
بله؛ هزینه یک سال اجرای برنامه آبخیزداری که در برنامه ششم توسعه تکلیف شده، دو هزار میلیارد تومان است تا بتوانیم دو میلیون هکتار آبخیزداری انجام دهیم. با توجه به اعلام مسئولین که به‌طور متوسط به‌ازای هر هکتار اراضی تحت طرحهای آبخیزداری، ۵۰۰ مترمکعب آب جدید تولید می‌شود، در صورتی که دو میلیون هکتار آبخیزداری شود، سالانه میلیونها مترمکعب آب، با کمترین هزینه تولید می‌شود و می‌توان آن را در مصارف مختلف شرب و کشاورزی و غیره استفاده کرد که این امر باعث صرفه‌جویی در هزینه‌های دولت خواهد شد و افزون بر این اشتغال و رونق و شکوفایی، تولید را نیز به‌دنبال خواهد داشت. همچنین تداوم این سیاستها می‌تواند سهم عمده‌ای از کسری ۱۱۰ میلیارد مترمکعبی ذخایر آبهای زیرزمینی را که طی سالها ایجاد شده است، جبران کند.
تسنیم: به‌عنوان سؤال آخر؛ راه‌حل شما برای رشد و توسعه آبخیزداری در کشور چیست؟
با توجه به اینکه آبخیزداری و ایجاد پوشش گیاهی موجب بهره‌گیری هرچه بیشتر از نزولات جوی تا پیش از به حرکت درآمدن آب و یا تبخیر شدن توسط آفتاب شده و باعث جلوگیری از فرسایش خاک و انباشت رسوبات می‌شود، پیشنهاد می‌شوددولت مناطق مستعد آبخیزداری از اراضی ملی و منابع طبیعی را شناسایی کرده و با در نظر گرفتن معیارها و ضوابط معین و در قالب قراردادهای اجاره و حق بهره‌برداری بلندمدت به مردم واگذار کند و بر این واگذاریها نظارت دقیق و اصولی داشته باشد.
از وقتی که در اختیار خبرگزاری تسنیم قرار دادید ممنون و سپاسگزارم.
کد مطلب : A98060914
📚 منبع : خبرگزاری تسنیم
Monday, 23 December , 2024